Znatno prije konačne propasti Bosanskoga kraljevstva 1463. godine Turci-Osmanlije vojnički su se učvrstili na području istočne Bosne. Već 1436. oni su zaposjeli tvrđavu Hodidjed i trgovište Vrhbosnu (na prostoru današnjega Sarajeva) i tu podigli svoj vojnički logor, u kojem se nalazilo sjedište vojvode “Zapadnih strana” i koji je služio kao polazište za dalje osvajačke pohode prema zapadu.

Turci u ovim pohodima ne nastupaju samo kao osvajači nego istovremeno kao nosioci nove, islamske vjere i civilizacije, koju ogroman dio domaćega stanovništva prihvata i usvaja. U tome su važnu ulogu odigrale, pored dinamizma nove vjere, i brojne protivrječnosti unutar bosanske feudalne države.

Tako su islam dobrovoljno prihvatili pripadnici skoro svih slojeva bosanskoga stanovništva, a posebno seljaštvo kao njegov najmasovniji dio. Za seljaštvom nimalo nisu zaostajali sitni feudalci, tzv. vlasteličići, te potomci srednje i krupne bosanske vlasti. Svi se oni od samoga početka na razne načine uključuju u osmanski privredni, vojni i administrativni sistem, prije svega u timarsko-spahijsku organizaciju. Bosanski su Bošnjaci praktično od samoga početka postali u svakom pogledu snažan oslonac osmanske vlasti i njene državne ideje.

Oni su, pored toga, bili nosioci svojevrsnoga etničkog, teritorijalno-političkoga i privrednog kontinuiteta sa srednjovjekovnom Bosnom, posebno kada je riječ o posjedovanju zemlje.

Prof. dr. Mustafa Imamović, koji je napisao do sada nacjelovitiju Historiju Bošnjaka, smatrao je da se to ogleda, prije svega, u činjenici da je znatan broj bosanskih spahija, uglavnom pripadnika bivše bosanske vlastele, dobio kao timar ili zijamet zapravo svoju staru plemenitu baštinu. To je stanje pravno i potvrđeno bosanskom kanunnamom iz 1516., kojom je izričito određeno da timare i zijamete u Bosni mogu dobiti samo domaći ljudi, a ne i stranci. Vremenom je na toj osnovi u Bosni uspostavljena ustanova tzv. odžakluk timara, kao kolektivnih nasljednih porodičnih imanja i zemljoposjeda. Tako je snažno ojačao društveni i politički položaj bosanskih spahija, odnosno zemljoposjednika koji u kasnijim vremenima postaju bitan činilac u političkom životu zemlje.

Nasuprot potpunoj obespravljenosti i nemilosrdnom izrabljivanju, kojem su bili izloženi u bosanskoj feudalnoj državi, položaj bosanskih seljaka primanjem islama znatno je olakšan, uz osiguranje nekih povlastica koje su zaista ostvarivane. I pored toga, sve do kraja osmanske vlasti, većina je bošnjačkoga seljaštva formalno-pravno imala status raje, odnosno zavisnih seljaka obaveznih na davanje rente svojim spahijama i na vršenje raznih usluga i plaćanja nekih dažbina u korist države.

Od početka osmanske vladavine gotovo redovno do kraja 17. stoljeća sve domaće bošnjačko stanovništvo, bez obzira na stalešku pripadnost, učestvuje u vojnim pohodima Osmanlija, a naročito u obrani državnih granica. Učešće seljaka Bošnjaka u osmanskoj vojnoj službi dovodi do njihovog oslobođenja (muafijet) od različitih materijalnih obaveza prema državi. Vojna obaveza učvršćuje i kod seljaka Bošnjaka svijest o njihovom posebnom položaju u Carstvu, za čiju su obranu bezbroj puta žrtvovali živote i imetke. Položaj Bosne kao zemlje na granici (ćenaru) Osmanskog Carstva istovremeno je snažno jačao kod domaćeg bošnjačkog stanovništva osjećaj pripadnosti islamu, njegovoj političkoj zajednici i civilizaciji.

U širenju islama na selu značajnu ulogu odigrali su gradovi kao središta islamske kulture i civilizacije. Većina gradova u Bosni nastala je u doba Turaka, ali su ih uglavnom podizali domaći ljudi. Posljednji vojvoda “Zapadnih strana”, Isa-beg Ishaković, utemeljio je Sarajevo 1462. kao gradsko naselje. Vremenom su se razvili Banja Luka, Mostar, Tuzla, Foča, Višegrad, Goražde, Trebinje, Stolac, Hlivno, Ljubuški, te ostali veći i manji gradovi širom Bosne. Gradovi su se razvijali kao središta zanatstva i trgovine, utemeljeni u skladu sa duhovnim i arhitektonsko-urbanističkim načelima islamske civilizacije.

Nova civilizacija koju su Osmanlije donijele u Bosnu, zasnovana na tekovinama duge tradicije gradskoga života na islamskom Istoku, skoro je iz temelja izmijenila životne navike i kvalitetno uvećala potrebe domaćega stanovništva u odjeći, obući i drugim predmetima za ličnu upotrebu, opremanju kuće, ishrani, u oružju i opremanju konja, javnom, kulturnom i prosvjetnom životu. Tako se po bošnjačkim gradovima razvilo na desetine novih, dotad nepoznatih zanata, koji su prerađivali razne vrste metala, sirovu i izrađenu kožu, vunu, tekstil, drvo, glinu i razne prehrambene proizvode.

Pored proizvodnih, postojalo je i više vrsta uslužnih obrta. Razvitak gradske privrede vodio je raslojavanju gradskoga stanovništva. U gradu se izdiže trgovački stalež, posebno trgovci uvoznom robom (bazardžani) koji se bave i novčanim kreditom. Nasuprot njima javljaju se najamni radnici, koji rade “pod iščiluk”, a potjecali su uglavnom od propalih zanatlija i gradske sirotinje. Time se javlja začetak klasne podjele na dunđeriju (proletarijat) i barbaguzane (buržoaziju).

Kao privredna središta gradovi su istovremeno bili sjedišta upravno-vojnih i sudskih organa vlasti, te obrazovnih i duhovnih ustanova svih Bošnjaka. U gradovima su prije svega svoje sjedište imali različiti vojno-upravni organi, kao što su veziri, sandžak-bezi, subaše, vojvode, muteselimi i dizdari. Svi su oni u pravilu imali posebno povlašten položaj.

S obzirom na posebnu ulogu u vlasti i cjelokupnom osmanskom sistemu kao islamskoj državi, izrazito su povoljan položaj imali pripadnici uleme, a na prvom mjestu kadije, kao šerijatske sudije, te muftije, kao tumači prava. Uz njih su stajali razni slojevi muslimanske duhovne inteligencije, od raznih vjerskih službenika, kao što su imami, mujezini, hatibi i vaizi, do mualima i muderisa, kao učitelja u osnovnim (mektebi) i srednjim školama (medrese). Svi su oni ulazili u krug uglednih ljudi, tzv. ajana i ešrafa, koji su imali odlučujuću riječ i ulogu u oblikovanju bošnjačkoga javnog mnijenja te tako značajno utjecali na vlast.( Stav.ba)

akos.ba