Piše: Dženana Karup Druško 

Nakon sastanka vladajuće koalicije u Banjoj Luci Milorad Dodik je najavio novog predsjednika Narodne skupštine RS-a – Nenada Stevandića. Uoči konstituirajuće sjednice Skupštine Stevandić na RTRS-u poručio kako “Republika Srpska danas pokazuje svoju državnost i nacionalnu zrelost“, naglašavajući kako je to volja srpskog naroda.

Na volju naroda, odnosno kako su radili u ime srpskog naroda u svojim odbranama u Haškom tribunalu su se pozivali i Radovan Karadžić i Ratko Mladić, kao i prvi predsjednik Narodne skupštine RS-a – još jedan presuđeni ratni zločinac, Momčilo Krajišnik. Sudeći po dokumentaciji UN-ovog suda u Haagu Stevandić će biti dostojan nasljednik Momčila Krajišnika.

Naoružavanje Srba 1991.

U presudi Momčilu Krajišniku, predsjedniku Skupštine Srpske Republike (kasnije Republike Srpske) utvrđeno je da je u proljeće 1991. godine SDS, u saradnji s jugoslovenskim vlastima, počeo da naoružava i mobiliše srpsko stanovništvo u mnogim opštinama širom Bosne i Hercegovine. Oficiri JNA i MUP-a pomagali su članovima SDS-a u nabavci i raspodjeli oružja.

Zaštićeni svjedok 636 ispričao je u sudnici kako ga je u martu 1991. angažirao SDS  nakon čega se priključio grupi u kojoj je bilo 60 do 80 ljudi čiji je zadatak bio prihvat, obezbjeđenje i podjela oružja JNA koje je dolazilo iz Hrvatske. Oružje je dovoženo kamionima, u pratnji pripadnika Stanice javne bezbjednosti (SJB) Drvar, i pohranjivano u staroj zgradi škole u Kamenici. Članovi te grupe čuvali su oružje 24 sata dnevno.

Nenad Stevandić, član Kriznog štaba ARK-a, nadgledao je podjelu oružja iz Kamenice. U avgustu 1991. Stevandić je pozvao Radovana Karadžića da lično vidi kako se odvija podjela oružja i Karadžić je posjetio Drvar i obišao školu u Kamenici. 

U presudi Mići Stanišiću (ratni ministar MUP-a RS-a) i Stojanu Župljaninu, načelnik Centra javne bezbjednosti Banja Luka od 1991. do 1994. kada je unaprijeđen u savjetnika predsjednika (Karadžića) za pitanja bezbjednosti, Vijeće je utvrdilo da su srpske snage u periodu od 3. aprila 1992. do decembra 1992. godine u opštini Banja Luka počinile krivična djela za koja su se teretili u tačkama optužnice (progon kao zločin protiv čovječnosti, putem činjenja sljedećih djela: lišavanje života, mučenja, okrutno postupanje ili nehumana djela u zatočeničkim objektima, protivpravna zatočenja u zgradi CSB-a u Banjoj Luci i u logoru Manjača, stvaranje i održavanje nehumanih uslova života u navedenim zatočeničkim objektima, prisilno premještanje i deportacije, prisvajanje ili pljačkanje imovine u zatočeničkim objektima i za vrijeme deportacije i prisilnog premještanja).

Pretresno vijeće je utvrdilo da su srpske opštinske vlasti u Banjoj Luci formirale Krizni štab, koji je provodio zahtjeve SOS-a. Zahtjevi SOS-a bili su istovjetni zahtjevima rukovodstva SDS-a na Palama, među kojima su bili učesnici u UZP-u Biljana Plavšić, Momčilo Krajišnik i Radovan Karadžić. Utvrđeno je da su učesnici u tom UZP-u bili i čelni članovi Kriznog štaba ARK-a i istaknuti članovi SDS-a Vojislav Kuprešanin, Radoslav Brđanin i političar iz ARK-a Predrag Radić. 

Sveobuhvatni strateški plan 

Pretresno vijeće (Brđanin) je utvrdilo da su među izvršiocima navedenih djela u Banjoj  Luci bili: pripadnici 1. krajiškog korpusa VRS pod komandom Božidara Popovića i pripadnici vojne policije 1. krajiškog korpusa, lokalni Krizni štab, Krizni štab ARK-a, SOS i pripadnici snaga milicije, uključujući pripadnike banjalučkog Specijalnog odreda milicije, CSB-a Banja Luka, SNB-a, kao i pripadnike milicije iz Prijedora, Sanskog Mosta, Ključa i drugih opština ARK-a.

Prema presudi Radoslavu Brđaninu (predsjednik ARK-a) krivična djela počinjena u Bosanskoj krajini od aprila 1992. do kraja decembra 1992. izvršena su kao direktna posljedica sveobuhvatnog Strateškog plana. Etničko čišćenje nije bilo popratni proizvod kažnjivih aktivnosti, nego je, naprotiv, bilo pravi cilj i stoga nerazdvojiv dio Strateškog plana. Isključiva namjera uvođenja uslova života nametnutih nesrpskom stanovništvu Bosanske krajine i vojnih operacija protiv gradova i sela koji nisu bili vojni ciljevi bila je da se ti ljudi otjeraju.

U proljeće 1992. na cijeloj teritoriji Bosanske krajine osnovani su logori i drugi zatočenički objekti u kasarnama i vojnim kompleksima, fabrikama, školama, sportskim objektima, policijskim stanicama i drugim javnim zgradama. Te logore i zatočeničke objekte uspostavljale su i kontrolisale vojska bosanskih Srba, civilne vlasti ili policija bosanskih Srba. Civili nesrbi masovno su hapšeni i zatočavani u tim logorima i zatočeničkim objektima. 

Velik broj ljudi držan je u zatočeničkim centrima u užasnim uslovima. Budući da je namjera bila trajno ukloniti te ljude s teritorija Srpske Republike BiH, mnogima su razoreni domovi kako se oni nikada ne bi vratili. Domovi bosanskih Muslimana koji nisu razoreni dodijeljeni su srpskim izbjeglicama iz Hrvatske i s drugih područja. Kampanja hotimičnog razaranja vjerskih i kulturnih ustanova bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata bila je samo jedan od elemenata šireg napada. Međutim, konačni cilj bilo je uklanjanje stanovništva i uništenje njihovih domova.

Čišćenje Bosanske Krajine

Dokazi, kako haško Vijeće zaključuje, otkrivaju dosljednu, koherentnu i kažnjivu strategiju čišćenja Bosanske krajine od drugih etničkih grupa koju su provodili SDS i snage bosanskih Srba. O djelovanju SOS-a i Nenada Stevandića u presudi Brđaninu stoji: “S obzirom na to da se priroda zahtjeva SOS-a podudara s uputstvima koja je SDS u Banjoj Luci dobio od SDS-a na Palama, da ni vojska niti policija nisu pokušale ukloniti barikade ni uhapsiti pripadnike SOS-a, da je čovjek na čelu SOS-a (Nenad Stevandić) bio i član SDS-a koji je bio u neposrednoj vezi s Radovanom Karadžićem, te da su zahtjevi SOS-a doista bili spremno provedeni, Pretresno vijeće se van razumne sumnje uvjerilo da je organizovanjem i akcijama SOS-a upravljao SDS kao jednim od sredstava provođenja Strateškog plana. (Među dokazima se navode presretnuti telefonski razgovori između Radovana Karadžića i Nenada Stevandića u periodu od 31. avgusta 1991. do 11. januara 1992, kao i svjedočenje  Milorada Dodika…)

Premda su neke paravojne grupe bile povezane s opozicionim strankama u Srbiji, SOS je bio usko povezan sa SDS-om i Kriznim štabom ARK-a, koji je koristio SOS kao operativno sredstvo koje je doprinijelo provođenju Strateškog plana. Nenad Stevandić i Slobodan Dubočanin, prvi šef, a drugi pripadnik SOS-a, bili su članovi Kriznog štaba ARK-a. Pored toga, drugi članovi Kriznog štaba ARK-a, među kojima je bio i optuženi, imali su kontakte s paravojnim organizacijama čak i prije nego što je osnovan Krizni štab ARK-a.

U jednom proglasu objavljenom u medijima, SOS je predstavljen kao “grupa srpskih rodoljuba, pripadnika JNA, rezervista, dobrovoljaca i građana Banja Luke” koja se odlučila na akciju “zbog lažnog mirotvorstva Stranke demokratske akcije i Hrvatske demokratske zajednice, opozicionih stranaka koji organizuju orgije nad sjećanjima poginulih Banjalučana i Krajišnika”.

Pretresno vijeće se uvjerilo i da je Krizni štab ARK-a vršio veliki uticaj na SOS: “… Krizni štab ARK-a je imao znatan uticaj na SOS, jednu od paravojnih grupa koje su djelovale u ARK-u i bile odgovorne za stvaranje atmosfere straha i terora među nesrpskim stanovnicima Bosanske krajine putem vršenja zločina nad bosanskim Muslimanima i bosanskim Hrvatima koji su obuhvatali ubistvo, silovanje, pljačkanje i razaranje imovine, uključujući i vjerske objekte. Krizni štab ARK-a je koristio SOS kao operativno oruđe koje je doprinijelo provođenju Strateškog plana.”

Na scenu stupa SOS

Žalbeno vijeće u predmetu Brđanin zaključilo je: “Brđanin nije iznio nikakve argumente kojima bi pokazao da SOS nije bio u uskoj vezi sa SDS-om. (…) Pretresno vijeće je utvrdilo da je Krizni štab ARK-a imao veliki uticaj na SOS, a indirektno i uticaj na paravojne grupe koje su učestvovale u borbenim dejstvima zajedno sa 1. krajiškim korpusom. Iz tih razloga Žalbeno vijeće zaključuje da Brđanin nije dokazao da nijedan razuman presuditelj o činjenicama ne bi mogao utvrditi da je Krizni štab ARK-a imao veliki uticaj na SOS.

Dio intervjua na koji upućuje Pretresno vijeće, u kojem Brđanin izjavljuje da, ’ukoliko pojedini ljudi u banjalučkim preduzećima, od kojih je zatraženo da se povuku to ne učine u roku od tri dana, na scenu će stupiti pripadnici SOS-a’, jasno pokazuje da je Brđanin znao da SOS podržava njegovu inicijativu i da je spreman da otpuštanja provede silom. Na osnovu toga bi se razumno moglo zaključiti da se ta podrška SOS-a nastavila i nakon 5. maja 1992. kada je Krizni štab ARK-a zvanično počeo da funkcioniše sa Brđaninom kao predsjednikom, te sa Nenadom Stevandićem, vođom SOS-a, i Slobodanom Dubočaninom, članom SOS-a, kao članovima Kriznog štaba ARK-a.”

U presudi Žalbenog vijeća se dalje navodi: “Pretresno vijeće je takođe utvrdilo da je SOS, kao i druge paravojne grupe koje su djelovale u ARK-u, bio pod komandom i kontrolom VRS-a “od početka juna 1992. pa nadalje”… 

U presudi Mići Stanišiću i Stojanu Župljaninu navodi se da je SDS 1991. i 1992. godine, u vrijeme kad je držao kompletnu vlast u Banjoj Luci, objavljivao u medijima da Hrvati i Muslimani predstavljaju značajnu prijetnju srpskom narodu. Godine 1997. postotak i Muslimana i Hrvata u Banja Luci se smanjio na oko dva posto. Približno 20.900 Muslimana i 19.000 Hrvata koji su 1991. živjeli u opštini Banja Luka su do 1997. raseljeni. 

Drugog aprila 1992. godine, obavještajna grupa poznata pod nazivom “grupa Miloš”

u svojoj depeši navodi da SOS, oružana formacija SDS-a, namjerava da 3. aprila 1992.  blokira sve puteve prema Banjoj Luci kako bi pojedine članove Vlade ARK prisilio da podnesu ostavke i izvršio pritisak na JNA da izvrši kadrovske promjene u Banjalučkom korpusu s ciljem da se on stavi u funkciju SDS-a. U tom izvještaju se upozorava da bi aktivnosti SOS-a mogle pogoršati već postojeće podjele na nacionalnoj osnovi.

Kriminalci, siledžije…

Istoga dana, Milorad Sajić, komandant TO-a opštine Banja Luka i sekretar Sekretarijata za narodnu odbranu ARK-a, na sastanku održanom u zgradi opštine obavijestio je Kesića, Bogdana Subotića, Topića, Vesića i Bulića iz CSB-a Banja Luka da sljedećeg dana namjerava “blokirati” grad Banju Luku i da je general Momir Talić upoznat s tim planom. Sastanku je prisustvovao i jedan čovjek koji se prezivao Stevandić, koji je opisan kao jedan od vođa Crvenih beretki/SOS-a.

Predrag Radić je bio predsjednik Skupštine Opštine Banja Luka, a o njemu se govorilo i kao o gradonačelniku Banje Luke. On je bio član SDS-a, a postao je i član Kriznog štaba Banje Luke i Ratnog štaba ARK po njihovom osnivanju u aprilu, odnosno u maju 1992. godine. Predrag Radulović je bio inspektor zadužen za obavještajne poslove u SNB-u Banja Luka, a Goran Šajinović je bio službenik SNB-a. Sva trojica tih svjedoka svjedočila su da su SOS uglavnom sačinjavali lokalni kriminalci ili siledžije i da je on brojao oko 200 pripadnika. Ta ocjena se podudarala s ocjenom koju je dao Zdravko Tolimir, načelnik organa bezbjednosti VRS-a.

Po izjavi Predraga Radulovića i svjedoka ST183, među vođama SOS-a bili su Slobodan Dubočanin, Nenad Stevandić, Ljuban Ećim i Zdravko Samardžija. Ećim i Samardžija bili su aktivni članovi SNB-a u Banjoj Luci. Štab te grupe nalazio se u vojnoj kasarni Mali logor u Banjoj Luci do otprilike 5. aprila 1992. godine.

U ranim jutarnjim satima 3. aprila 1992. godine, naoružani pripadnici SOS-a podigli su barikade i blokirali grad Banju Luku. Prema Radulovićevim riječima, milicija nije pružila otpor i nijedan pripadnik SOS-a nije uhapšen. Blokada je trajala jedan dan. Pripadnici SOS-a su opkolili zgradu Opštine, podigli kontrolne punktove i dali izjavu za štampu u kojoj su pozvali predsjednika Opštine da uspostavi krizni štab u svrhu ostvarivanja više ciljeva.

Ti ciljevi su uključivali neodložno usvajanje Zakona o unutrašnjim poslovima srpskog naroda u BiH, promjenu latiničnih javnih natpisa u ćirilične, pojačanje sastava Banjalučkog korpusa i otpuštanje vojnih oficira i rukovodilaca javnih ustanova koji su glasali “protiv Jugoslavije” na referendumu za nezavisnost koji je održan u BiH. Tražili su i otpuštanje radnika Privredne banke i Jugobanke u Banjoj Luci “radi sprečavanja monetarnog udara”, rukovodilaca u Pošti Banje Luke “koji su glasali protiv Jugoslavije” i svih zaposlenih, uključujući one u sudstvu, koji su pokazali da su “rušitelji Jugoslavije i neprijatelji srpskog naroda”.

Ispunjavanje zahtjeva

Radulović je u svom svjedočenju naveo da je informisan da je SOS bio u bliskim odnosima s “ljudima iz SDS-a”. Najzad, Predrag Radić je izjavio da su se zahtjevi SOS-a podudarali s uputstvima koje mu je izdalo rukovodstvo SDS-a na Palama, konkretno, Biljana Plavšić, Momčilo Krajišnik i Radovan Karadžić. 

U presudi se navodi i da dokazi pokazuju da je SOS bio povezan i sa članovima CSB-a Banja Luka i SNB-a. Radulović je svjedočio da je Nedeljko Kesić, načelnik SNB-a Banja Luka, svakodnevno bio u kontaktu s SOS-om. Pripadnici SOS-a imali su neograničen pristup Kesićevoj kancelariji, u kojoj je on držao uokvirene slike pripadnika te paravojne grupe.

Kada je u 03:00 sata, 3. aprila 1992. godine, dežurni operativni službenik SJB-a/CSB-a obavijestio načelnika SJB-a Vladimira Tutuša da naoružana grupa ljudi zauzima vitalne objekte u gradu, Tutuš je o tome odmah obavijestio predsjednika opštine Predraga Radića, no ni vojska ni milicija nisu ništa preduzele protiv blokade koju je izvršio SOS. Naprotiv, predstavnici vojske i bezbjednosnog aparata počeli su pregovore sa SOS-om kako bi se situacija “normalizovala”.

Opštinski organi vlasti prihvatili su zahtjeve SOS-a, među kojima je bio i formiranje Kriznog štaba u koji su, pored ostalih, imenovani Predrag Radić, Stojan Župljanin ispred CSB-a Banja Luka i Vladimir Tutuš ispred SJB-a. Predstavnici TO-a bili su Milorad Sajić, Miloš Kesić i Miroslav Vesić, a predstavnici Banjalučkog korpusa bili su pukovnik Boško Kelečević i Bogdan Subotić. Predstavnik SDS-a bio je Radoslav Vukić, predsjednik banjalučkog ogranka SDS-a. Predstavnik ARK-a bio je Radoslav Brđanin. Predstavnici SOS-a bili su Nenad Stevandić, Ilija Milinković, Slobodan Popović, Aleksandar Tolimir i Ranko Dubočanin. 

Nakon što je osnovan Krizni štab redovnim opštinskim tijelima oduzeta su sva ovlaštenja i prihvaćeni su svi zahtjevi SOS-a: proglasili su Zakon o unutrašnjim poslovima Srpske Republike BiH i donešena je odluka da svi zaposlenici CSB-a moraju potpisati izjavu o lojalnosti MUP-u RS-a da bi zadržali posao, te da će oni koji su lojalni Skupštini srpskog naroda u BiH i Jugoslaviji biti imenovani na ključne položaje. Od Generalštaba JNA zatraženo je pojačanje za Banjalučki korpus i preporučeno da se smjene prekomanduju svi oficiri koji nisu glasali “za Jugoslaviju” nakon čega su otpušteni oficiri Banjalučkog korpusa koji nisu bili Srbi. Krizni štab je takođe odlučio da direktori Privredne banke i Jugobanke muslimanske nacionalnosti budu otpušteni do 6. aprila 1992. godine i da se do 10. aprila 1992. godine “smjene u pošti svi oni (…) kadrovi koji su glasali protiv Jugoslavije”.

Crveni kombi 

Nakon podizanja barikada 3. aprila 1992. godine, SOS je počeo napade na nesrbe i njihovu imovinu, dižući im u vazduh kuće i poslovne objekte dva do tri puta sedmično, uglavnom noću. Muslimani, Hrvati, ali i Srbi čiji su se stavovi razlikovali od stavova SOS-a, plašili su se SOS-a. Banja Luku je napuštalo sve više nesrba. Svjedok ST223 je u svom svjedočenju rekao da srpska milicija nije intervenisala da spriječi nasilje, naprotiv…

Od aprila 1992. pa do kraja te godine, grupa od desetak ljudi vozila se Banjom Lukom u crvenom kombiju koji se povezuje s SOS-om i Stevandićem. Ta grupa – koja se prema riječima svjedoka ST223 sastojala od milicionera odjevenih u plave maskirne uniforme – vršila je pretrese, tukla, šikanirala i hapsila nesrbe i krala im imovinu. Među njihovim žrtvama bili su ugledni građani muslimanske nacionalnosti i članovi SDA, kao i Srbi koji su bili “protiv” takvih njihovih aktivnosti. U Banjoj Luci crveni kombi je bio sinonim za strah. Svjedok ST223 je u svom svjedočenju izjavio da su ljudi iz crvenog kombija ulazili u kuće, palicama za bejzbol lomili sve u kućama i pitali: “Šta čekate? Što ne idete? Zašto se ne selite?”

Na osnovu činjenica utvrđenih u više haških presuda jasno je da je uloga Nenada Stevandića u preuzimanju Banja Luke, etničkom čišćenju i progonu Muslimana i Hrvata uz stravične zločine, bila puno ozbiljnija i da je on, direktno povezan s Karadžićem, provodio planove i ciljeve Strateškog plana osmišljenog na Palama.

I pored brojnih haških dokaza Tužiteljstvo BiH nikada nije otvorilo istragu o onome što je radio Nenad Stevandić tokom rata. A sve to što je radio očito ga je preporučilo Miloradiku za novog predsjednika Narodne Skupštine RS-a koji treba završiti ono što je započeo Momčilo Krajišnik. Koji je zbog toga presuđen u Haagu. Stevandić nije presuđen i to je, valjda, demokracija koju Zapad nameće Bosni i Hercegovini.

Projekat “Sjećanje na prošlost – temelj izgradnje budućnosti” realiziran je uz podršku BH Telecoma.